Porodica Riste Ivaniševića, porijeklom je iz Popova polja i najvjerovatnije je da se u Mostar naselila krajem XVII ili početkom XVIII vijeka, što svjedoče natpisi na najstarijim grobovima te porodice koje nalazimo na lokalitetu Starog pravoslavnog groblja Pašinovac u Mostaru.
Risto Ivanišević, rođen je 1842. godine u Mostaru, od oca Ilije Ivaniševića, koji je uz Vuka Mihajlovića, stekao zavidan glas i imanje sredinom XIX vijeka, baveći se nabavkom čebedžijskih i užarskih proizvoda za Mostar. U poslove trgovine uključuje i svoje sinove Ristu, Todora i Mitra.
U Srpskoj konfesionalnoj školi pedesetih godina XIX vijeka Ristin učitelj je bio Jovo Miličević, izdanak vrlo stare srpske mostarske porodice. Najstariji pomen te porodice uočavamo na spomen obilježju iz XVII vijeka koje se nalazi na srpsko-pravoslavnom groblju Bjelušine.
Mladi Risto sa grupom naprednih Srba omladinaca učestvovao je u inicijativi za otvaranje Srpske čitaonice u Mostaru. Potpisnik je molbe upućene Vladi u Sarajevo, odnosno valiji Safetpaši za otvaranje ove čitaonice. U zaostavštini Riste Ivaniševića postojao je recepis sa potpisom valije Safet-paše, koji se interesovao za lokaciju te čitaonice i visinu iznosa pomoći koju bi trebao poslati.
Risto je zajedno sa igumanom Serafimom Perovićem, poslije bune 1862. godine, predao sedam fermana u Mostarsku mešćemu (opštinu), koja se nalazila u Staroj mahali (današnja Ulica Mala tepa). Fermanima se tražilo odobrenje za izgradnju sedam pravoslavnih crkava u Hercegovini a jedan se odnosio na gradnju Saborne crkve u Mostaru. Prvi radovi na novoj Sabornoj crkvi započeli su 15. marta 1863. godine, a završili u jesen 1873. godine. Osveštena je 18. oktobra na Lučin dan. Posvećena je prazniku Svete Trojice u proljeće kad Mostar zabijeli pod beharom.
Za vrijeme Austrougarske uprave u našim krajevima, Risto je uspio sačuvati turske pečate a među njima i stari grb Hercegovine koji su Turci koristili za vrijeme njihove okupacije u Mostaru. Odmah po Austrougarskoj okupaciji Mostara, avgusta 1878. godine, počinje ozbiljnija politička karijera Riste Ivaniševića. Delegaciju uglednih Mostaraca koja je trebala da otputuje u Beč, kako bi Caru i Kralju predala svečanu Adresu, odredio je austrijski general Jovanović. Među njima se nalazio i Risto, što govori o njegovom velikom uticaju i ugledu u gradu.
Srbi u Mostaru su bili nezadovoljni postupcima austrijskog režima prema crkvenim opštinama, njihovim školama i uopšte prema srpskom narodu, te je Mostarska crkvena opština jula 1880. godine povjerila sastavljanje Memoranduma učitelju Jovi Ljepavi i Risti Ivaniševiću. Potpisnici ovog memoranduma bili su srpski trgovci i zanatlije, njih 160, zajedno sa mitropolitom Ignjatijem i arhimandritom Leontijem Radulovićem.
Osim političke karijere, Risto se zanima i za pisanu riječ te formira vrlo bogatu ličnu biblioteku pa ga možemo svrstati u najpoznatije bibliofile u Mostaru. Jedan je od prvih koji je uredio arhiv i biblioteku Mostarske srpske opštine a pripadaju mu i velike zasluge za prvu javnu čitaonicu pri Srpskom pjevačkom društvu “Gusle” u Mostaru. Bavio se prikupljanjem starina, bio pretplaćen na mnoge časopise, kupovao knjige te preko njegove pisane ostavštine saznajemo da je iza sebe ostavio izuzetno vrijedan i bogat lični bibliotečki fond. U kući ovog uglednog Mostarca bila su sačuvana 32 pergamentna lista starog jevanđelja, koje je napisao Manojlo Grk kasnije poznatije pod nazivom ”Mostarsko jevanđelje”. Ukrašeno je minijaturama, a datira iz XIV vijeka. Pergamenti su poklonjeni Srpskoj Kraljevskoj Akademiji u Beogradu gdje se i danas nalaze.
Kada je obolio pred kraj svoga života i bio vezan za sobu, kako to navodi Vladimir Ćorović, počeo je da bilježi svoja sjećanja o Mostaru i o ličnostima koje je poznavao.
Risto Ivanišević je bio član privremenog odbora Srpskog pjevačkog društva ”Gusle”, na osnivačkoj skupštini održanoj 18. decembra 1888. godine a isto tako je u dva navrata (1893. – 1895.) i (1902. – 1903.) vršio dužnost predsjednika Upravnog odbora pomenutog društva.
Sa omota notnog zapisa ”Liturgije” od autora Kornelija Stankovića, saznajemo da je Risto bio pjevač zbora, što nam govori o njegovoj muzičkoj nadarenosti.
Risto Ilije Ivanišević umro je u Mostaru gdje je i sahranjen.
O njemu su mnogi ugledni građani Mostara poslije njegove smrti, u svojim sjećanjima govorili i pisali sa dužnim poštovanjem.
Jovan Radulović u svojim sjećanjima vezanim za osnivanje ”Gusala” navodi slijedeće ličnosti i piše: ”Svi najbolji sinovi i narodi tadašnjeg Mostara, od Ignjatija Gatala, Riste Ivaniševića do Luke Grđića, Alekse Šantića, Svetozara Ćorovića, Atanasija Šole i drugih promarširali su kroz ovu ustanovu i dali joj najbolji dio sebe”.
Branislav Bančić: ”U Mostaru, 18. decembra 1888. godine osnovano je društvo ’Gusle’. To je datum prve skupštine na kojoj su pročitana od vlasti odobrena pravila. Prvi od vlasti priznati odbor činili su: Jovo Šola (predsjednik), Risto Ivanišević (podpredsjednik), Mića Bilić (perovođa), Ignjat Gatalo (knjižničar), te članovi Đorđo Zec, Risto Pavić, Đorđo Radulović, Luka Knežić i Vojislav Šola”. On dalje piše ”… obzirom da je prije pojave ’Gusala’ 1888. godine, šest godina ranije raspuštena Srpsko crkvena opština od strane Austrijske monarhije, Srbi u Hercegovini ponovo ovim društvom oživljavaju kulturni i nacionalni aktivitet”.
Stevan Šiniković predsjednik Srpsko crkvene opštine Bijelo polje u jednom svom izvještaju navodi da je Risto I. Ivanišević zaslužan za nabavku svih nepokretnih dobara koje posjeduje crkva u Bijelom polju. Sve je to ”namaknuto i kupljeno nastojanjem i zauzimanjem gospodina Riste kad on bijaše član ove Opštine”.
O odnosima tuđinske vlasti prema obrazovanju domicilnog stanovništva govori jedan zanimljiv podatak. Prilikom dolaska Hadži Koste 1860. godine iz Beograda u Mostar koji je bio trgovac knjigama tadašnje turske vlasti ga zatvaraju bez ikakvog objašnjenja.
Da se u Mostaru mnogo čitalo, između ostalih navodi Jovan Radulović i dodaje ”… kad bi se mogli pružiti realni statistički podaci kakve je knjige i časopise kupovala mostarska čitalačka publika, dobila bi se svetla slika ovoga grada, kada je pred Prvi svetski rat Mostar imao 165 redovnih pretplatnika Srpske književne zadruge, pored dobrotvora i onih koji su izdanja direktno naručivali…”
Tako je ugledni Mostarac Jovo Šotrić naručivao za svoga sina Atu knjige, koji je u Mostaru pored Joanikija Pamučine, imao najbogatiju biblioteku. U njoj su se nalazila čak i Puškinova djela i od Alberta Fortisa talijanski original ”Putovanje po Dalmaciji”.
U godišnjem Izvještaju ”Kola srpskih sestara” iz 1923. godine, piše kako je Veljko Oborina darovao bogatu biblioteku ovom udruženju a braća Krulj su poklonili knjige paroha mostarskog Alekse Čokorila i njegovog sina Đorđa, knjižnici mostarskoj podružnici ”Kola srpskih sestara”. Neke knjige udruženja ”Kola srpskih sestara Mostar”, nalaze se u biblioteci Arhiva Hercegovine Mostar. Predpostavljamo da su došle putem preuzimanja arhivske građe, o čemu nemamo vjerodostojnih podataka.
Brojne porodične biblioteke u Mostaru su u XIX vijeku poklanjane ili uz neznatan otkup prepuštane javnim i nacionalnim bibliotekama. Nemarom zaposlenih, nedovoljnom stručnom sposobnošću, ratovima koji su gotovo redovito harali na ovim prostorima uslovilo je da vrijedne i stare knjige, časopisi te rukopisi i drugi pisani dokumenti budu uništavani.
Privatna biblioteka Riste I. Ivaniševića
U arhivskoj građi Kotarskog suda Mostar, u kutiji sa oznakom ostavine (1913. – 1918.) pronašli smo popis biblioteke Riste I. Ivaniševića. Sa omota spisa saznajemo da je prema dopisu sa suda 25.1.1915. godine, pod brojem Os 634/13 u pogledu sastavljanja inventara biblioteke, oporukom gospodin Risto Ilije Ivanišević ostavio istu Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini Mostar u trajno vlasništvo. Gotovo svi autori koji su do sada pisali o bibliotekama u Bosni i Hercegovini marginaliziraju veoma bogatu biblioteku Srpsko pravoslavne crkvene opštine u Mostaru.
U Ristinoj biblioteci zastupljena su djela iz nauke, istorije, umjetnosti i kulture, prosvjete i drugih oblasti. Navešćemo, od 351 knjige iz te biblioteke, kraći analitički pregled knjiga iz kojeg se može uočiti da preovladavaju knjige iz oblasti istorije srpskog, jevrejskog i ruskog naroda, lijepe književnosti i umjetnosti, kao i djela o vaspitanju omladine (pedagoška literatura), liječnička literatura, školski udžbenici, knjige crkvenog sadržaja, sabrana djela tadašnjih klasika, kalendari, rječnici, razna upustva u granama poljoprivrede i zanatstva, kao i drugo. Čitaocu skrećemo potpunu pažnju samo na neke dragocjene primjerke iz biblioteke Riste Ivaniševića. U njoj se nalaze gotovo kompleti bosanskohercegovačkih časopisa (”Bosanska vila”; mostarska ”Zora”; ”Srpska zora”; ”Glasnik Zemaljskog muzeja”, Sarajevo…), zatim Časoslovac, rijetka izdanja kao što su: ”Mostar nekad i sad” autora Luke Grđića Bjelokosića; ”Manifest komunističke partije” Marksa; ”Muslimanskoj mladosti” Osmana Đikića…
Biblioteka je sakupljana dugo. Fond knjiga Ristine biblioteke, vezan je najvećim dijelom za srpsku nacionalnu kulturu, te borbu srpskog naroda za očuvanje nacionalnog i kulturno-istorijskog identiteta na ovim prostorima u doba Austrougarske monarhije. Preko 70% knjiga odnosi se na srpsku istoriju, umjetnost i književnost. U ovoj biblioteci je samo jedna knjiga na njemačkom jeziku.
Jagoda Serdarević
