Izvanrednu primjenu potpunog i savršenog odnosa prema određenjima islama zatičemo, prije skoro pola milenijuma u Mostaru, kod osmanskih graditelja, prilikom pristupa izgradnji i urbaniziranju čaršije, kao najstarijeg gradskog jezgra na obalama Neretve.

            U islamskoj baštini Bosne i Hercegovine, pa tako i Mostara, najveću vrijednost ima arhitektura. U najmanjem detalju najstarije ambijetalne cjeline u Mostaru – Starom gradu otkrivamo misaone poruke raznih arhitektonskih kreacija islamske baštine. Na skoro savršenoj prostornoj scenografiji čaršije primjećujemo funkcionalnost arhitekture turskih graditelja, princip oblikovanja prostora iznutra prema vani, čiste geometrijske volumene, definiciju vanjskog plašta prostora tako da se uočava istinit odraz unutarnjeg prostora prema njemu…

            Iako se naselje Mostar, prema dostupnim pisanjima starih dubrovačkih hroničara perfekcionista, pod ovakvim i ovdašnjim nazivom prvi put spominje 1474. godine ili kao manja urbana cjelina sa 19 kuća tri godine kasnije po ondašnjem Tapu tehrir defteru – ipak, u godinama vladavine Sulejmana II Veličanstvenog (1520. – 1566.) i ekspanzije uspona osmanskog carstva poprima sva obilježja i karakteristike, za to doba, jedinstvenog i veoma upečatljivog prostornog planiranja grada.

            Skoro sasvim vjerodostojan opis najstarijih granica osmanske gradske čaršije u Mostaru, čuvane i nadgledane sa “Tabije za topove ispod Pašovine i promatrane oštrim okom sa šest gradskih kapija, gdje je kontrolisan svaki ulaz u čaršiju sa svih drumova i džada koji su gravitirali gradu”, nalazimo u knjizi Huseina-Husage Čišića “Mostar u Herceg-Bosni”. Prema tvrđenju ovog nekadašnjeg gradonačelnika Mostara (1935. – 1939. godine) i prvog povjerenika Zavoda za zaštitu spomenika kulture BiH za Mostar 1948. godine, mostarski “tvrđavni” zid se spuštao s Konaka povrh potoka Suhodolina ka Neretvi. U istom pravcu nastavljao se zid i na desnoj obali Neretve i to kraj Baščina i nekadašnje kafane Ruža do nadomak gradskoj elektrani (štampariji).

            Tu je rukavcem Radobolje pravio zaokret ulijevo prema Šemovcu, te preko njega išao do iza Kapetanovine, ponovo pravio zaokret ulijevo, te tako obuhvativši Kapetanovinu i Jusovinu spuštao se koritu Neretve.

            U istom pravcu od lijeve obale Neretve uspinjao se Ramića sokakom – drumu na Velikoj Tepi, a odatle, opet, iza Kalhane, uspinjao se Pašovini, te, praveći zaokret ispred Pašovine, spajao se sa zidom kraj Suhodoline (na početku ovog opisa).

            Polazište svega je čaršija kao gradski nukleus, centar svih gradskih zbivanja i prožimanja i najstarija urbana anglomeracija, veoma dopadljivo locirana na obalama Neretve i pri ušću Radobolje, neposredno uz Stari most.

            Zaista istinsku konkretnost i jedinstven dojam osebujnosti mostarske čaršije obični smrtnik može doživjeti iz opisa arhitekte prof. Juraja Neidhardta, kada ovaj bard bosanskohercegovačke arhitekture i saradnik slavnog De Corbusiera opisuje staro jezgro kao savršeni graditeljski pejzaž, gdje “luk sa svojim kulama, zdanjima i krovovima, koji su se, ovako sivkasti na sivom, nenamješteno, kao neke sige, načičkali okolo i čine, u okviru pejzaža Neretve i krša, tako harmoničnu cjelinu da, apstrahujući detalji, sve skupa više sliče na veliku stijenu na kojoj su izrasli kristali nego na predio u kome je čovjek gradio za svoje potrebe.”

            Mostarsku čaršiju, u okviru već opisanih zidina, ponajprije su osmislili gradski legatori, između 1550. i 1570. godine, kada su Zaim i Hadži Mehmedbeg-Karađozbeg, Ćejvan-Ćehaja, Nasuh-aga Vučjaković i ostali dobročinitelji mostarski, u nepunih dvadesetak godina, investiranjem vlastitih sredstava, izgradili 153 dućana i magaze, te više mlinica na rukavcima Radobolje, hamame i javne česme i zauvijek ih zavještali Mostaru.

            Pored javnih objekata, koji čine srž tipične čaršije iz osmanskog perioda gradnje i razvoja grada, moramo istaknuti kao neprocjenljive vrijednosti i sakralne i vjerske objekte kao zadužbinu gradskih legatora, kao sastavno tkivo ove najstarije mostarske anglomeracije, među kojima se ističu Koski Mehmed-pašina, Vučjakovića, Ćejvan-Ćehajina, Hadži Kurtova (Tabačica) i Nezir-agina džamija, mesdžid sultana Selima Javuza, Ćejvan-Ćehajin mekteb i medresa Koski Mehmed-paše.

            Iako u osmanskoj, tipičnoj čaršiji “nema mjesta za stan i porodični život” i isključivo je podređena ostvarenju komercijalnih kontakata, ipak jedinstven mostarski čaršijski kompleks ne možemo u potpunosti obuhvatiti ako ne bismo spomenuli i nekoliko najranijih islamskih-stambenih objekata, koji su – poput mikrorejonskih cjelina čaršije – izgrađeni na lokalitetu Jusovine i Kapetanovine, a unutar gradskih zidina.

            Sva privredna djelatnost, cjelodnevni susreti proizvođača i potrošača, ondje gdje su se “sviđali” svi poslovi u mostarskoj čaršiji odvijali su se u dva tipa poslovnih prostora – dućanima i magazama.

            Dućani su tipično prizemni objekti, manje prostorne površine, izgrađeni od drvenih elemenata između dvaju zabatnih kamenih zidova, pokrivenih kamenom pločom od škriljaca, locirani u skladnom, rijetko prekidanom, nizu sa obje strane ulica Mala Tepa, Kujundžiluk i Oneščukova u Priječkoj čaršiji.

            Sa pristupne strane zatvoreni drvenim ćepencima, sa donjim i gornjim kapcima, što u vizuri posmatrača izaziva veoma dopadljiv scenski efekat, dućani u Starom gradu, zbog skučenosti prostora, isključivo služe za proizvodnju i prodaju robe vlasnika i u njih mušterija uopšte ne ulazi. U njima se, dakle, primjenjivao specifičan način orijentalnog poslovanja, gdje zanatlije ili trgovci sjedeći na donjem kapku otvorenog ćepenka poslužuju kupce, jer im je sve na dohvat ruke. Ovakva arhitektonska kompozicija dućana, spojena sa izuzetnom funkcionalnošću, donosila je i opštu živost u čaršiji, jer su građani, pored kupnje, mogli uživati, sjedeći u sjenci gornjeg podignutog drvenog kapka i pričvrščenog za nisku strehu krova, promatrajući ili razgovarajući sa prolaznicima.

            Suprotno niskim i malim dućanima, magaze u mostarskoj najstarijoj čaršiji su mnogo masivnije i većeg prostornog gabarita, zidane debelim zidovima od kamena ili ćerpića, na čijim fasadnim otvorima dominiraju prozori zaštićeni demirima i kapcima od kovanog gvožđa i vrata sa vanjskim željeznim kanatima. Dispoziciono rješenje kao prostori za uskladištenje robe, magaze su svojim specifikumom izgradnje, predstavljale izvanrednu zaštitu od požara i provala. Egzemplarni niz magaza u okviru granica najstarijeg gradskog jezgra u Mostaru, zapažamo duž ondašnje Carske džade (Titova ulica) iznad Kujundžiluka, dok jedinstveni primjer “daira” možemo vidjeti kod grupacije magaza oko nekadašnjeg stočnog pazara (dvorišta), oivičenog ulicama Mala Tepa, Kurluk i Titova.

            U starom Mostaru, iz osmanskog perioda gradnje, nerijetko se susreće arhitektonska sinteza magaza i dućana horizontalno međusobno povezanim, gdje se prostorno produžuje frontalni dućan.

            U “350 tvrdo zidanih dućana”, koliko ih, u svoje vrijeme, prebroja turski putopisac Evlija Čelebija, u mostarskoj čaršiji, radilo je i svoje proizvode prodavalo tridesetak vrsta zanatlija, okupljenih u jedanaest esnafa: terzijski, kujundžijski, ćurćijski, ekmekčijski, bojadžijski, dunđerski, tabački, timurdžijski, obućarski, ćebedžijski, berberski.

            Pri vladavini Austrougarske monarhije između 1878. i 1918. godine najstarija mostarska ambijetalna cjelina doživljava izvjesnu metamorfozu, gdje austrougarski graditelji, uglavnom, manje ili više uspješno, interpoliraju svoja višespratna mega-zdanja u harmonični niz znatno nižih objekata zatečenog osmanskog perioda.

            Iako su se u početku svojim izrazom nastojali uklopiti u autohtonu arhitekturu turskog perioda, primjenjujući elekticizam islamskog nasljeđa i pseudomaurski stil u starom gradskom jezgru, ipak izoštrenom oku poštovaoca kulturne baštine ne može ostati “skriven” karakteristični dodir dvaju stilskih izraza, koji je najupečatljiviji u glavnoj, Titovoj ulici (ili njihovoj Hauptstrasse), neposredno iznad Kujundžiluka.

            U okviru granica najstarije gradske anglomeracije ili u neposrednoj njihovoj blizini, izgrađene primjenom tipično “austrougarskih” istoricizama, posebno se ističu zgrade monumentalne Više djevojačke škole i Zemaljske banke, projektovane u stilu secesije, te pseudomaurski renovirani Ćejvan-Ćehajin i cernički Sibjan mekteb (koji kasnije postaju zgrade Muzeja Hercegovine i Simfonijskog orkestra).